तपस्वी विश्वामित्रः महाकाल-अमलेश्वरसंनिविष्टः
आत्मसम्मान-अपमानः
प्राचीन काल में राजर्षि विश्वामित्र पूर्वतः कौशिक नाम धनुर्धरः आसीत्। एकदा ब्रह्मर्षि वशिष्ठेण सिद्धं गौसत्त्वं दृष्ट्वा तस्यैव गायत्री-शक्त्या निरर्थकत्वं अनुभूतवान्।
वशिष्ठेण निर्गतं चण्डिका-वधं न शक्यतामिति तन्महात्म्ये विषण्णः।
“किं मम क्षमतां वशिष्ठं विना?” इति चिन्तया हृदय कम्पितम्।
श्लोकः (शार्दूलविक्रीटछन्दः, १९ मात्राः)*
वशिष्ठगौकार्याद् मन्दोऽहं किंचित् भ्रान्तो हृदि मया ।
“कर्मज्ञोऽहं भव” इति संकल्प्य महाकालं समाश्रितः ॥
महाकाल-अमलेश्वराय संगमनिर्देशः
स्वप्ने जग्मन् विश्वामित्रः महाकालं दैववत् प्रकटितं—
“यदि ब्रह्मर्षिसमनं जीवन-बलं प्रापयितुम् इच्छसि,
अमलेश्वरधामे तिमिरसन्निवेशं विस्मृत्य,
चतुष्पदपूजनं कुरु, दिव्यज्ञानं लभिष्यसि।”
सङ्कल्पसिद्ध्यर्थं प्रातःकाले ही राजर्षिः स्वयम्प्रकाशितं रथं त्यक्त्वा खारुनतीरं पारयित्वा अमलेश्वरगिरिगुहायामपहतः।
चतुष्पद-पूजनम् एवं तपः
अमावस्यायामत्र राजर्षेः निम्नलिखित अनुष्ठानम्—
चारु–पुण्डरीक–नैवेद्य: चतुर्भुजं शिवलिंगं पुष्प–फल–दधि–दूध–शर्करा-युतम्।
पलाश-पिण्डदान: मृतात्मानां प्रतीकं निर्माय, पितृदोषशमनाय।
गौपूजन: वशिष्ठ-गौसत्त्व-भक्त्याः अनुस्मरणार्थं नंदी–प्रार्थना।
मन्त्रजप: “ॐ महाकालाय विद्महे… तारयस्व…।” सह ‘ॐ’ आलापन।
श्लोकः (विपरीतछन्दः, १९ मात्राः)
प्रतिग्रहं निर्मूल्य चतुष्पदैर्नार्हकार्चितः ।
महाकाले प्रणम्य तु प्रज्ञा समुन्नता मदीया ॥
ब्रह्मर्षि-दीक्षा और ज्ञानोदयः
दीर्घतपस्याः अनन्तरम् आकाशे गर्जनमिव दृष्टम्। गर्भगुहा-प्रकाशात् सशिवरूपं तेजः प्रकटितम्—
“विश्वामित्र, तव तपसो बलं, ब्रह्मर्षिश्रेत्रे स्थापयामि।”
ततः विश्वामित्रः ब्रह्मर्षि-उपाधिं प्राप्य, सत्यनारायण-संवादशास्त्रं, गायत्री-मंत्रमालां च धारयत्।
ऐतिहासिक भूमिका
ब्रह्मर्षि-विश्वामित्रस्य पराक्रमोऽयं विश्वे प्रसिद्धः—
गंगास्नान-स्थान:त्रेतायुगस्य रामायणकाण्डे इति स्थानं “मिथिला गंगोत्री” इति स्वीकृतम्।
गायत्री-मंत्र–प्रसारः: तेन प्रथमं गायत्री-दिव्यरूपेण रचे—आदिकविप्र भाषितः।
ऋषि-पाठशाला:उज्जयिनी निकटे “आमलेश्वर विद्यापीठम्” संस्थापितम्, यत्र पारम्परिक वेदविद्या प्रवर्तिता।
श्लोकः (उत्पत्तिविभंगछन्दः, १८ मात्राः)
विश्वामित्रपूजनात् महाकाले, ब्रह्माण्डं जज्ञार रश्मिभिः सदा ।
“तपोबलप्रशस्तं ब्रह्मर्षिर्भर्याम्”—इतिहासे लिखितम् ॥
उपसंहार
इस कथा से प्रकटं यत्—भीतिमुक्तिः, ज्ञानोदयः, तथा आत्मोत्थानं महाकाल धाम अमलेश्वर की अर्चना एवं तपस्यया ही संभवः।
